Γριάσδανη

H Γριάζδανη είναι ένα ορεινό χωριό  κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Απλώνεται  στους πρόποδες του βουνού Βερτόπι σε υψόμετρο 550 μ. και βρίσκεται 21 χιλιόμετρα ανατολικά των Αγίων Σαράντα. Υπάγονταν στην επαρχία της Λιβαδειάς, σήμερα στο δήμο Φοινίκης.

Σαν μπεις στο χωριό από το σταυρό θ’ αγναντέψεις  τέσσερις μεγάλους μαχαλάδες: τον Κάτω μαχαλά, τον Μέσο μαχαλά, τον Πάνω μαχαλά και τον Πέρα μαχαλά. Δύο άλλοι μικρότεροι είναι: των Σκουρτάτων και των Τσικάτων.

Εμφαίνεται ως παλιός οικισμός από αρχαιολογικά ευρήματα της Ελληνιστικής περιόδου. Ανατολικά του μέρους,  όπου οι ντόπιοι το λένε «Λακογράβα», έχουν ανακαλυφθεί δυο τάφοι με πήλινα αντικείμενα όπου οι αρχαιολόγοι τα κατατάσσουν στον ΙΙΙ με ΙΙ αιώνα, π.Χ. Δυτικά του χωριού, κοντά στον ποταμό, στο Παλιομανάστηρο, έχουν βρεθεί τμήματα πήλινων δοχείων όπως και τμήματα κιονόκρανων ιοντικά από μάρμαρο. Αυτά τα αντικείμενα δείχνουν ότι η Γριάζδανη είναι ένας παλιός οικισμός.

Από το «Χρονικό της Γριάζδανης» του Νικόλα Γ. Σταύρου, μαθαίνουμε ότι η ονομασία προέρχεται από τη ρωσική λέξη «graadani», που θα πει –πολίτης-, κάτοικος ενός μεγάλου οικισμού, με αρκετούς προύχοντες όπως ήταν ο Δούκας, ο Δημαλέξης κ.ά. Με άλλα λόγια εκπολιτισμένο μέρος.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα βεβαιώνεται ότι η περιοχή κατοικήθηκε από την εποχή του βασιλέως Πύρρου.

Αναφέρεται στα Οθωμανικά κατάστιχα του 1582-1583 με 9.000 ακτσιέ χρόνιοι φόροι, με 89 οικογένειες (73 οικογενειάρχες και 16 εργένηδες) το 1664 στον κατάλογο του Μοναστηριού του Θεολόγου  και το 1852 με 40 οικισμούς. Στον Στατιστικό Πίνακα Πληθυσμού  Μουτεσσαριφλικίου (Υποδιοίκηση) Αργυροκάστρου (Βιλαετίου Ιωαννίνων), του έτους 1888, αριθμούνται 80 οικογένειες και 400 κάτοικοι. Η Γριάζδανη, σύμφωνα την απογραφή του 1913, είχε 260 κατοίκους και το 1927 έφθασε τους 339.

Οι κάτοικοί της είναι όλοι ελληνικής καταγωγής.

Το 1875 με τη βοήθεια των μεταναστών που βρίσκονταν  στην Πόλη, οικοδομήθηκε Δημοτικό σχολείο στην Ελληνική γλώσσα όπου το σχολικό έτος 1898-1899 είχε 15 μαθητές. Μεγάλη βοήθεια για την ανέγερσή του έδωσε ο Ζήσης Σταύρος (Κωνσταντίνης) ο οποίος το 1864 ήταν στην αρχή της αντιοθωμανικής κίνησης των χωριών της περιοχής.

Το σχολείο συνέχισε μέχρι το 1913. Ξαναλειτούργησε το έτος 1924 μέχρι το 1930, έκλεισε ξανά και ξαναλειτούργησε το 1935. Το 1927 το σχολείο έχει 4 τάξεις με 52 μαθητές και με διδάσκαλο τον Δημήτριο Φίλη.

Στην επιθεώρηση του 1937 σημειώνεται: «Λειτουργεί Τριτάξιον μικτόν  με 45 άρρενες και 16 θήλεις και με  δύο διδασκάλους: Σπύρος Τσάκας,ελληνόφωνος, εκ Κάτω Λεσινίτσης, απόφοιτος Β΄τάξεως Γυμνασίου Ιωαννίνων. Χρήστος Δημητρίου,ελληνόφωνος, εκ Δελβίνου, απόφοιτος της Ζωσιμαίας Ιωαννίνων.

Οικογένειαι 89, κάτοικοι 578.  Βεβαιωθέντες κατά το 1935 φόροι εις φράγκα χρυσά: Οικοδομών 202, επί των ζώων 1.618. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφίας και γεωργίαν, ελάχιστοι δε μετανάσται. Πενιχρά η οικονομική των κατάστασις».

Από την Γριάζδανη ήταν αρκετοί ταξιδεμένοι ιδιαίτερα στην Αμερική. Αναφέρονται περί τα 48 άτομα.

Ο Ζήσης Σταύρος και άλλοι Γριαζδανήτες πήραν μέρος στην επανάσταση του Λυκουρσίου.
Οι κάτοικοί του πήραν ενεργό μέρος στον Αντιφασιστικό Αγώνα και το χωριό ήταν βάση του. Εντάχτηκαν  στις παρτιζάνικες ομάδες 35 άτομα και 60 στις περιφερειακές μονάδες. Έπεσαν πεσόντες ο Δημήτρης και Νικόλας Σταύρος. Κατά την επιχείρηση του Απρίλη 1944 κάηκε από τις εχθρικές δυνάμεις.

Από τη Γριάζδανη κατάγεται ο Νικόλαος Σταύρος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ των ΗΠΑ. Απεβίωσε πρόσφατα.

Το χωριό αυτό υπέστη μεγάλη θηριωδία από την κομμουνιστική δικτατορία. Αριθμούνται πολλά θύματα. Ολόκληρες οικογένειες ξεκληρίστηκαν, εκτοπίστηκαν, φυλακίστηκαν και θανατώθηκαν.

Θανατώνεται ο Γρηγόρης Α. Σταύρος. Άγνωστος ακόμα σήμερα ο τάφος του.  Αποκεφαλίστηκε η ελληνομάρτυς Θεοδώρα Πύλιου. Με 25 χρόνια κάθειρξη δικάζεται ο Βαγγέλης Τζομάκας, όπου απεβίωσε στη φυλακή. Αργότερα φυλακίζονται και δύο άλλοι αδερφοί του: ο Ηλίας και ο Γιώργος.

Φυλακίζεται για την πατριωτική του δράση ο παπα-Δημήτρης Ιατρού. 18 το σύνολο των φυλακισθέντων, 88 οι εξορισθέντες, 18 οι φυγάδες, 2 οι κουλάκοι  Βασίλειος Σταύρου και Νάσιος Χαρίτος.

Το 1957 το χωριό ίδρυσε Γεωργικό Συνεταιρισμό με πρόεδρο τον Αλέξη Κώστα. Αργότερα ενώθηκε με τα γύρω χωριά στον Ενωμένο Συνεταιρισμό της Γράβας.

Οι κάτοικοι της φημίζονται για την  τέχνη στο ξύλο, στην πέτρα και στα χοντρά μάλλινα υφάσματα.
Κυριότερη κατεύθυνση της οικονομίας είναι η λιανή κτηνοτροφία, η γεωργία και η φρουτοκαλλιέργεια.

Στα χρόνια της συνεταιριστικής ζωής άνοιξε Οκτάχρονο σχολείο, εμπορικό  και υγειονομικό κέντρο και ο αριθμός των κατοίκων έφτασε τους 674.

(από συνεργάτη της ΣΦΕΒΑ στη Β. Ήπειρο)
sfeva.gr