Το πυρηνικό καταφύγιο ενός δικτάτορα [φωτο]

Από τον δρόμο δεν φαίνεται καν. Ένα μακρύ τούνελ, σκαλισμένο στον βράχο είναι η μόνη είσοδος. Αυτό δεν ήταν μέρος για να περιπλανάται κανείς. Κάποτε ήταν στρατιωτική περιοχή και δη άκρως απόρρητη. Θα σας πυροβολούσαν χωρίς δεύτερη κουβέντα απλώς και μόνο επειδή ήσασταν εκεί.

Η σήραγγα έχει μήκος σχεδόν όσο δύο φορές ένα γήπεδο ποδοσφαίρου. Μέσα έχει δροσιά –ότι πρέπει για τον καύσωνα που τα καλοκαίρια «λιώνει» τα Τίρανα. Εδώ κι εκεί λιμνούλες από νερά σημαδεύουν το δάπεδο. Πλησιάζοντας στο κέντρο της σήραγγας ο ρυθμικός βόμβος που ακούγεται γίνεται όλο και πιο δυνατός… Καλωσήλθατε στην Εγκατάσταση 0774, το πυρηνικό καταφύγιο του Ενβέρ Χότζα.

Χτισμένη κάτω από το υπουργείο Εσωτερικών, η άκρως απόρρητη ψυχροπολεμική «κιβωτός της σωτηρίας» του δικτάτορα που κυβέρνησε με σιδερένια πυγμή την Αλβανία επί τέσσερεις δεκαετίες και των εμπίστων του είναι τώρα τουριστική ατραξιόν. Όμως τα σημάδια του σταλινικού παρελθόντος της απομονωμένης επί χρόνια από τον υπόλοιπο κόσμο χώρας είναι ακόμη ορατά.

Ο Χότζα, παρτιζάνος τα χρόνια του πολέμου, μετά την ρήξη των σχέσεών του με τους Γιουγκοσλάβους συντρόφους το 1948, τους Σοβιετικούς το 1961 και τους Κινέζους το 1979 (μετά δεν έμεινε κανείς άλλος) διακατέχετο από την πεποίθηση ότι οι εχθροί του «αλβανικού μοντέλου» σε Ανατολή και Δύση ετοίμαζαν εισβολή. Η παράνοιά του οδήγησε σε ένα κολοσσιαίο πρόγραμμα κατασκευής ενός εκτενούς δικτύου χιλιάδων οχυρών πολυβολείων –φημολογείται ότι έφθαναν τις 700.000– απ’ όπου οι Αλβανοί πολίτες θα πολεμούσαν τους εισβολείς. Ο ίδιος θα συντόνιζε τον ανταρτοπόλεμο από το bunker του.

Το καταφύγιο που έφτιαξε είναι ενδεικτικό της εικόνας που είχε για τον κόσμο. Κατασκευασμένο την περίοδο 1972-1978 βαθιά στους πρόποδες των βουνών Mali I Dajtit υπό άκρα μυστικότητα, το καταφύγιο εκτείνεται σε 1.000 τετρ. μέτρα και διέθετε 300 δωμάτια μοιρασμένα σε πέντε υπόγεια επίπεδα –ένα πραγματικό κλειστοφοβικό μνημείο του Ψυχρού Πολέμου στις παρυφές της αντιπαράθεσης Ανατολής-Δύσης που σημάδεψε την νεότερη ιστορία της Ευρώπης.

Εάν εισέβαλλαν οι εχθροί –από την Δύση ή την Ανατολή, δεν είχε σημασία– οι αίθουσες που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης θα ήταν γεμάτες κόσμο. Ο ηγέτης, η πολιτική του ελίτ και το Γενικό Επιτελείο θα είχαν αρκετό νερό, τρόφιμα και καύσιμα για έναν ολόκληρο χρόνο.

Σε έναν τοίχο υπάρχει μια φωτογραφία του Ενβέρ Χότζα από την επίσκεψή του στα εγκαίνια του καταφυγίου. Ήταν μία από τις ελάχιστες φορές που διέμεινε εκεί, μέχρι τον θάνατό του το 1985. Όσο έμεινε όμως δεν είχε παράπονο: τα προσωπικά του διαμερίσματα ήταν πολυτελέστατα για τα αλβανικά δεδομένα, εξοπλισμένα με άνετο κρεβάτι, γραφείο και ατομικό μπάνιο με ντους που λειτουργούσε με ηλεκτρική γεννήτρια πετρελαίου. Το δε ανατολικογερμανικό κλιματιστικό λειτουργεί ακόμη!

Όμως και τα άλλα διαμερίσματα που προορίζονταν για τον στενό κύκλο του δικτάτορα κάθε άλλο παρά «σπαρτιάτικα» ήταν. Το δωμάτιο του πρωθυπουργού είχε ξύλινη επένδυση (τα υπόγεια καταφύγια είναι κατά κανόνα κρύα μέρη) αλλά μόνο τα διαμερίσματα του Χότζα ήταν επενδυμένα με ινοσανίδα.

Η Αλβανία πέρασε το 1991 από την διεθνή απομόνωση και τον απολυταρχισμό του Κομμουνιστικού καθεστώτος στον κοινοβουλευτισμό, ωστόσο η μετάβαση δεν ήταν εύκολη και η πορεία τρικυμιώδης. Το 1997 η κυβέρνηση της χώρας κατέρρευσε υπό το βάρος του σκανδάλου των οικονομικών «πυραμίδων» και η Αλβανία βυθίστηκε στο χάος. Ο κόσμος πήρε τα όπλα –κυριολεκτικά– από τις αποθήκες του Στρατού, στρατόπεδα λεηλατήθηκαν και περίπου 2.000 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους στις ταραχές που ξέσπασαν. Από το πανδαιμόνιο δεν γλύτωσε ούτε η Εγκατάσταση 0774.

Το συγκρότημα χρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά από τον αλβανικό Στρατό το 1999 και μετά αφέθηκε να ρημάξει. Θα άνοιγε ξανά το 2014, χάρη στις προσπάθειες ενός Ιταλού δημοσιογράφου, του Κάρλο Μπολλίνο, ο οποίος είχε την ιδέα της διάσωσης αυτής της πτυχής της ιστορίας της χώρας όχι για λόγους νοσταλγίας του κομμουνιστικού παρελθόντος αλλά για μια εμπειρία πέρα από αυτήν ενός απλού μουσείου.

Ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα της αλβανικής κυβέρνησης για ιδέες στο πλαίσιο του εορτασμού της 70ης επετείου της ανεξαρτησίας της χώρας, ο Μπολλίνο πρότεινε το άνοιγμα του παλιού καταφυγίου και την εγκατάσταση έργων τέχνης σε ορισμένες από τος αίθουσές του. «Μέχρι τότε δεν υπήρχε μέρος για να μάθει ένας τουρίστας αλλά ακόμη και Αλβανός τα μυστικά της κομμουνιστικής περιόδου» λέει στο BBC.

Ο ίδιος θυμάται πολύ καλά την πρώτη φορά που το επισκέφθηκε. «Ένωσα την έξαψη της ανακάλυψης ενός σκοτεινού, μυστικού μέρους που μετέφερε μια αίσθηση ιστορίας» λέει χαρακτηριστικά. Όταν το Bunk’Art 1 άνοιξε το 2014 για ένα μήνα προκάλεσε σάλο –70.000 Αλβανοί συνέρρευσαν να δουν όχι μόνο τα έργα τέχνης αλλά και το απόρρητο παρελθόν τους, εκτεθειμένο στους υγρούς υποβλητικούς χώρους ενός πυρηνικού καταφυγίου.

Στις 100 και πλέον αίθουσες που έχουν ανακαινισθεί οι επισκέπτες βλέπουν χαρακτηριστικά αντικείμενα εποχής όπως φίλτρα καθαρισμού του αέρα από το διοξείδιο του άνθρακα, ατομικό εξοπλισμό στους χώρους ενδιαίτησης της φρουράς, μάσκες ΑΡΒΧ (Ατομικού-Ραδιολογικού-Βιολογικού-Χημικού Πολέμου) σοβιετικού τύπου, ιστορικά έγγραφα κ.ά. Το υπόλοιπο καταφύγιο παραμένει μη προσβάσιμο. Κοντά υπάρχει μια στρατιωτική βάση και επισήμως το συγκρότημα εξακολουθεί να ανήκει στο αλβανικό υπουργείο Άμυνας.

Το καταφύγιο είναι περιορισμένο αλλά όχι μικρό. Στο κέντρο του δεσπόζει μια αίθουσα αρκετά μεγάλη για εκατοντάδες ανθρώπους. Από εκεί, ο Χότζα και οι συνεργάτες του θα διάβαζαν σουρεαλιστικούς λόγους προς όλους εκείνους που ήταν κλειδωμένοι απ’ έξω από αυτήν την πυρηνική «κιβωτό». Σήμερα έχει μετατραπεί σε θέατρο και χώρο συναυλιών μουσικής ροκ και τζαζ –τα είδη μουσικής που απαγορεύονταν επί διακυβέρνησης Χότζα.

Εκτός από την μούχλα που σε λίγες μέρες επιτίθεται σε ό,τι εκτίθεται, η μεγαλύτερη πρόκληση που είχε να αντιμετωπίσει ο Μπολλίνο ήταν η προκατάληψη του κόσμου. «Αγωνίστηκα πολύ να κάνω σαφές ότι η ανάμνηση γεγονότων της κομμουνιστικής περιόδου δεν σημαίνει νοσταλγία για τον Κομμουνισμό» τονίζει.

Το άλλοτε βλοσυρό καταφύγιο έγινε γρήγορα ένα από τα πιο δημοφιλή τουριστικά αξιοθέατα της Αλβανίας. Τα μελλοντικά σχέδια περιλαμβάνουν την αξιοποίηση των νότιων διαδρόμων του Bunk’Art 1 για την εγκατάσταση μιας φωτογραφικής έκθεσης με σκηνές της καθημερινής ζωής της κομμουνιστικής περιόδου, μια ευκαιρία να δουν οι επισκέπτες ένα κομμάτι της χώρας που έχει εξαφανιστεί.

Παρά τις προσπάθειες να είναι το Bunk’Art όσο γίνεται περισσότερο πολιτικά ουδέτερο δίχως να κρύβει γεγονότα από την περίοδο που η απομονωμένη Αλβανία ήταν ένα κράτος-παρίας όπως η Β. Κορέα, το παρελθόν είναι επώδυνο. Τα χρόνια της απολυταρχικής διακυβέρνησης του Χότζα το καθεστώς φέρεται υπόλογο για σχεδόν 5.500 εκτελέσεις πολιτών ενώ περισσότεροι από 25.000 ρίχτηκαν στις φυλακές.

Όσοι πιάνονταν να προσπαθούν να περάσουν τα σύνορα κινδύνευαν να πυροβοληθούν επί τόπου. Η κατάσταση στην οποία βρέθηκε η χώρα όταν άνοιξαν τα σύνορα στις αρχές της δεκαετίας του 90 μιλά από μόνη της. Μετά, τα πολυβολεία-«μανιτάρια» πρακτικά εγκαταλήφθηκαν. Κάποια έγιναν στάβλοι, αποθήκες ή περιστασιακές φωλιές εραστών. Η κομμουνιστική Αλβανία περνούσε σταδιακά στην λήθη.

«Ένα μουσείο πρέπει να επιδεικνύει ευαισθησία» λέει η Αρτεμίσα Μούτσο, απόφοιτος Ιστορίας του Πολιτισμού και ξεναγός στην Εγκατάσταση 0774. «Εμείς παρουσιάζουμε την φωτεινή και την σκοτεινή πλευρά του κομμουνισμού, ώστε ο κόσμος να μπορεί να αποφασίσει» προσθέτει. Ορισμένοι πάντως έρχονται με την φωτογραφία του Χότζα στην τσέπη τους.