Η κληρονομιά του φθινοπώρου του 1989

Γράφουν οι:
Ιβέτα Χρίτσοβα, Πρέσβειρα της Σλοβακίας
Γιαν Μπόντι, Πρέσβης της Τσεχίας
Ερικ Χάουπτ, Πρέσβης της Ουγγαρίας
Βαλεντίν Ποριάζοφ, Πρέσβης της Βουλγαρίας
Τόμας Βισνιέφσκι, Chargé d’affaires a.i. της Πολωνίας
Ιοάνα Βερόνικα Κιόλκα, Chargé d´affaires a.i. της Ρουμανίας

Στις 5 Μαρτίου του 1946, στην περίφημη ομιλία που εκφώνησε στην πόλη Φούλτον, ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ, χρησιμοποίησε τη μεταφορά του «σιδηρού παραπετάσματος που υψώνεται από το Στέτιν στη Βαλτική μέχρι την Τεργέστη στην Αδριατική», ορίζοντας έτσι τη διαδικασία πολιτικής διαίρεσης που εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η μεταφορά αυτή, μαζί με το Τείχος του Βερολίνου, έγινε σύμβολο των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών διαιρέσεων της Ευρώπης για σχεδόν 45 χρόνια. Οι χώρες «πέρα από τη γραμμή», οι οποίες σύμφωνα με τις διατάξεις της Γιάλτας το 1945 υποτάχθηκαν στην ΕΣΣΔ ως δορυφόροι της, έμελλε να ακολουθήσουν ένα εντελώς διαφορετικό ιστορικό μονοπάτι από την υπόλοιπη Ευρώπη.

Τα έθνη μας δεν παραδόθηκαν ποτέ στο πολιτικό πεπρωμένο που τους επιβλήθηκε. Η έντονη αντίσταση στον κομμουνισμό και οι διαμαρτυρίες ξεκίνησαν ήδη από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Στην Πολωνία, οι πρώτες μαζικές διαδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν τον Ιούνιο του 1956 στο Πόζναν. Η Ουγγρική Επανάσταση του 1956, η οποία ήταν μια απόπειρα του ουγγρικού λαού να απελευθερωθεί από τη σοβιετική κυριαρχία και να σπάσει το μονοπώλιο του κομμουνιστικού κόμματος, ξέσπασε τον Οκτώβριο χάρη σε μια συγκέντρωση φοιτητών στη Βουδαπέστη που διαμαρτυρήθηκαν ως ένδειξη αλληλεγγύης προς την Πολωνία. Η άμεση καταστολή από τον Κόκκινο Στρατό ήταν αιματηρή. Οι τσεχοσλοβακικές μεταρρυθμίσεις της Ανοιξης της Πράγας το 1968 καταπνίγηκαν από τα σοβιετικά στρατεύματα και τις δυνάμεις των κρατών του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Οι απεργίες και οι διαδηλώσεις των εργαζομένων των πολωνικών ναυπηγείων στο Γκντανσκ, στην Γκντίνια και στο Στέτιν τον Δεκέμβριο του 1970 έληξαν με αίμα. Το ίδιο συνέβη και στο Ράντομ και στη Βαρσοβία το 1976. Το αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν το μαζικό ξέσπασμα απεργιών στην Πολωνία το καλοκαίρι του 1980, με αποτέλεσμα την ίδρυση της ανεξάρτητης συνδικαλιστικής οργάνωσης «Αλληλεγγύη», την πρώτη του είδους της στις κομμουνιστικές χώρες.

Η δημοκρατική πρόοδος ξεκίνησε με τις πρώτες, εν μέρει ελεύθερες, εκλογές για την πολωνική Βουλή στις 4 Ιουνίου 1989. Αποτέλεσμά τους ήταν ο διορισμός του πρώτου μη κομμουνιστικού πρωθυπουργού, του ακτιβιστή της δημοκρατικής αντιπολίτευσης Ταντέους Μαζοβιέτσκι, ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού με το σύνολο των κοινοβουλευτικών δυνάμεων. Η δημοκρατία στην Πολωνία έγινε λοιπόν πραγματικότητα. Τον Νοέμβριο του 1990, νικητής των προεδρικών εκλογών κηρύσσεται ο Λεχ Βαλέσα, ο θρυλικός ηγέτης της «Αλληλεγγύης». Η διαδικασία επαναφοράς της ανεξαρτησίας και της αποκατάστασης της δημοκρατίας ολοκληρώθηκε συμβολικά με την αποχώρηση των τελευταίων μονάδων του σοβιετικού στρατού από την Πολωνία το 1993.

Τον Μάιο του 1989 ξεκίνησε η άρση των φραχτών στα σύνορα μεταξύ Ουγγαρίας και Αυστρίας. Τα σύνορα άνοιξαν πλήρως τον Σεπτέμβριο, επιτρέποντας σε χιλιάδες πολίτες της Ανατολικής Γερμανίας να καταφύγουν στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας μέσω της Ουγγαρίας. Μια μαζική διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στην Ανατολική Γερμανία το φθινόπωρο του 1989, η οποία οδήγησε τελικά στην πτώση του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου του ίδιου έτους.

Η Διαμαρτυρία των Κεριών που διοργανώθηκε στην Μπρατισλάβα από ομάδες Ρωμαιοκαθολικών αντιφρονούντων στις 25 Μαρτίου 1988 ήταν η πρώτη μαζική διαδήλωση κατά του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Τσεχοσλοβακία από το 1969. Η διαδήλωση καταστάλθηκε αγρίως από την αστυνομία και προκάλεσε μαζική αγανάκτηση στη Σλοβακία με τη δυναμική να στρέφεται προς μια πραγματική και διαρκή λαϊκή αντίσταση στο κομμουνιστικό καθεστώς. Ηταν η αρχή μιας λαϊκής εξέγερσης που οδήγησε τελικά στη Βελούδινη Επανάσταση, η οποία έλαβε χώρα από τις 17 Νοεμβρίου έως τις 29 Δεκεμβρίου του 1989.

Στην Πράγα στις 17 Νοεμβρίου 1989, χιλιάδες μαθητές βγήκαν έξω και διαμαρτυρήθηκαν στους δρόμους του κέντρου. Η αστυνομία κατέστειλε έντονα μια ειρηνική φοιτητική διαδήλωση. Τις επόμενες εβδομάδες, το περιστατικό πυροδότησε μία σειρά διαμαρτυριών σε ολόκληρη τη χώρα. Σε απάντηση, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας ανακοίνωσε στις 28 Νοεμβρίου πως θα παραιτηθεί από την εξουσία και θα τερματίσει το μονοκομματικό σύστημα. Συρματοπλέγματα και διάφορα εμπόδια απομακρύνθηκαν από τα σύνορα με τη Δυτική Γερμανία και την Αυστρία στις αρχές του Δεκεμβρίου. Στις 10 του ίδιου μήνα, ο Σλοβάκος κομμουνιστής πρόεδρος Γκουστάβ Χουσάκ διόρισε την πρώτη κατεξοχήν μη κομμουνιστική κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας και παραιτήθηκε. Ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, ηγέτης της Ανοιξης της Πράγας, εξελέγη πρόεδρος του ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου στις 28 Δεκεμβρίου και ο Βάκλαβ Χάβελ, αντιστοίχως, πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας στις 29 Δεκεμβρίου 1989. Ελεύθερες εκλογές διεξήχθησαν τον Ιούνιο του 1990, τις οποίες κέρδισαν το Φόρουμ των Πολιτών (στην Τσεχία) και η Κοινωνία Κατά της Βίας (στη Σλοβακία).

Στην Ουγγαρία, η διαδικασία πολιτικού μετασχηματισμού ξεκίνησε στις 16 Ιουνίου 1989, όταν 250.000 άνθρωποι παρακολούθησαν το επίσημο μνημόσυνο του Ιμρε Νάγκι, πρωθυπουργού της Ουγγαρίας κατά την Επανάσταση του 1956. Μετά το τέλος της Επανάστασης το οποίο επιβλήθηκε από τη Σοβιετική Ενωση, ο Νάγκι οδηγήθηκε σε φυλάκιση, καταδικάστηκε και τελικά εκτελέστηκε για προδοσία. Στις 6 Ιουλίου του 1989, πραγματοποιήθηκε και η επίσημη επανακήδευση. Κάποιοι θεωρούν συμβολικό ότι την ίδια ακριβώς μέρα απεβίωσε ο επί χρόνια κομμουνιστής ηγέτης της Ουγγαρίας, Γιάνος Καντάρ. Η ίδρυση της Τρίτης Ουγγρικής Δημοκρατίας ανακηρύχθηκε στις 23 Οκτωβρίου 1989, με την επέτειο της έκρηξης της Επανάστασης του 1956. Οι πρώτες ελεύθερες κοινοβουλευτικές εκλογές διεξήχθησαν στις 25 Μαρτίου 1990 και ανέδειξαν ως νικητή το Ουγγρικό Δημοκρατικό Φόρουμ (MDF). Οι πρώτοι πολιτικοί ηγέτες της Ουγγαρίας ήταν ο Τζόσεφ Αντάλ ως πρωθυπουργός και ο Αρπάντ Γκοντς ως πρόεδρος.

Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου σήμανε το τέλος της μακρόχρονης κυριαρχίας του Τοντόρ Ζίφκοφ στη Βουλγαρία. Αντιμέτωπο με εσωτερικές πιέσεις για πολιτική αλλαγή, μαζικές διαδηλώσεις, και αναταραχές, το Κομμουνιστικό Κόμμα ξεκίνησε διάλογο με τη φιλελεύθερη αντιπολίτευση. Το Κοινοβούλιο διαλύθηκε και σύντομα διεξήχθησαν εκλογές για μια μεγάλη Εθνοσυνέλευση, η οποία υιοθέτησε ένα νέο δημοκρατικό Σύνταγμα. Οι προσπάθειες του Κομμουνιστικού Κόμματος να διατηρηθεί στην εξουσία μέσω ανασχηματισμού αντιμετωπίστηκαν με μαζική πολιτική αποδοκιμασία, μόνιμες διαμαρτυρίες μπροστά από το Κοινοβούλιο και έντονες κοινωνικές αναταραχές που οδήγησαν στην πυρπόληση των κεντρικών γραφείων του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τελικά, το 1991 η νεοσυσταθείσα κεντροδεξιά Ενωση Δημοκρατικών Δυνάμεων κέρδισε τις γενικές εκλογές και το 1992 η χώρα εξέλεξε για πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Ζέλιου Ζέλεφ.

Στη Ρουμανία η αρχή της Επανάστασης πραγματοποιήθηκε στην Τιμισοάρα όπου, για πρώτη φορά, πλήθη ανθρώπων μαζεύτηκαν για να φωνάξουν συγχρονισμένα το σύνθημα «ελευθερία». Η λέξη εξαπλώθηκε σαν ωστικό κύμα σε ολόκληρη τη χώρα, ενθαρρύνοντας περισσότερους ανθρώπους να βγουν στους δρόμους και να διαμαρτυρηθούν ενάντια στο κομμουνιστικό καθεστώς. Με θάρρος και αποφασιστικότητα, οι Ρουμάνοι άλλαξαν το καθεστώς και αποφάσισαν μόνοι τους για μια καλύτερη ζωή, μετατρέποντας τη δικτατορία σε μια σταθερή, υγιή δημοκρατία. Περισσότεροι από χίλιοι άνθρωποι έχασαν την ζωή τους στους δρόμους της Τιμισοάρα, του Βουκουρεστίου και άλλων πόλεων της Ρουμανίας.

Το 1991, ένας νέος Θεμελιώδης Νόμος εξασφάλισε την οικοδόμηση των δημοκρατικών θεσμών στη Ρουμανία, το κράτος δικαίου και τις αρχές που αργότερα  διευκόλυναν την εναρμόνιση του ρουμανικού νομικού και θεσμικού πλαισίου με το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Σταδιακά, η Ρουμανία έγινε ένα έμπιστο μέλος της Ε.Ε. και της Διατλαντικής Συμμαχίας, δημιουργώντας και διατηρώντας μέσα στην κοινωνία της τον ενθουσιασμό της δημοκρατικής συμμετοχής.

Συνοψίζοντας, η διαδικασία ανατροπής των κομμουνιστικών καθεστώτων ξεκίνησε στην Πολωνία και εξαπλώθηκε γρήγορα μέσω της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Το 1990 πραγματοποιήθηκαν ελεύθερες εκλογές σε όλες τις χώρες μας. Το 1991, η Λιθουανία, η Λετονία και η Εσθονία, και συνάμα άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Αυτό σημάδεψε το τέλος της Σοβιετικής Ενωσης, η τελευταία πράξη της οποίας ήταν η δήλωση της 26ης Δεκεμβρίου 1991. Την ίδια χρονιά, η τελευταία κομμουνιστική δικτατορία στην Ευρώπη κατέρρευσε στην Αλβανία, ενώ το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και το Συμβούλιο για την Αμοιβαία Οικονομική Βοήθεια διαλύθηκαν και αυτά με τη σειρά τους.

Εκτοτε, οι χώρες μας έχουν τη δυνατότητα να λαμβάνουν κυριαρχικές αποφάσεις σε ξένες και εγχώριες πολιτικές. Τριάντα χρόνια μετά το φθινόπωρο του 1989, όλοι είμαστε πλέον μέλη της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ. Αυτές οι θεμελιώδεις αλλαγές εξακολουθούν να έχουν βαθύ αντίκτυπο σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Εμείς, οι νέες δημοκρατίες που εμφανίστηκαν μετά το 1989, συχνά λέμε: «Πολλά βρίσκονται πίσω μας, αλλά ακόμα περισσότερα αναμένονται».

kathimerini.gr