Άγιος Ιωάννης Φοινίκης: Το ξεχασμένο μοναστήρι που έδωσε το όνομα στο τσαμοχώρι του Shijani

Γράφει ο Λεωνίδας Παππάς

Η (νέα) Φοινίκη χτίστηκε στη ρίζα του λόφου της αρχαίας πόλης που κάποτε ήταν η πρωτεύουσα του Κοινού των Ηπειρωτών. Είναι το μεγαλύτερο από τα 65 ελληνικά χωριά της περιοχής Αγ. Σαράντα - Δελβίνου και αποτελεί την έδρα του ομώνυμου δήμου.

Πριν από 75 χρόνια, κάποιες οικογένειες μουσουλμάνων τσάμηδων που ήρθαν από την Θεσπρωτία, εγκαταστάθηκαν βορειοδυτικά της Φοινίκης, δίπλα στα ερείπια ενός αρχαίο μοναστηριού. Το νέο χωριό που δημιουργήθηκε «βαπτίστηκε» με το τοπωνύμιο, μεταφράζοντας το στη γλώσσα τους ως Shen Jani και μάλλον από δική μας παραφθορά καθιερώθηκε ως Shijani.
Το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου ήταν ένα από αυτά τα χτίσματα που συνδέεται με την αρχαία πόλη. Λένε πως η αρχαία Φοινίκη χάλασε σταδιακά από τις πολλές επιδρομές, πότε των Ιλλυριών και πότε από πιο μακρινούς «επισκέπτες». Οι Φοινικιώτες έφευγαν και έκτιζαν αλλού, σε πιο απόκρυφα μέρη, όπως το Δέλβινο, την Καμενίτσα κ.α. Όσοι δεν έφυγαν πολύ μακριά, μπορούσαν να κουβαλήσουν και τις παλιές πέτρες για να χτίσουν τα νέα τους ιερά, όπως το εν λόγο μοναστήρι, τον Αγ. Νικολάου Μεσοποτάμου κ.α.

Ρωτώντας τους ντόπιους για την τοποθεσία του μοναστηριού, έπαιρνα διαφορετικές απαντήσεις. Άλλοι δεν γνώριζαν και άλλοι μου υποδείκνυαν άλλο ιερό. Άλλωστε η περιοχή είναι γεμάτη με μνημεία. Μέχρι που βρήκα κάποιους Φοινικιώτες που είχανε άλλο δέσιμο με τον συγκεκριμένο Άγιο και τον τόπο του. Μου μολόγησαν θαύματα, όπως ότι τους επισκέφτηκε στον ύπνο, ζητώντας τους συγκεκριμένα θελήματα.
Το ξεχασμένο μοναστήρι βρίσκεται λίγα μέτρα από τον δρόμο που συνδέει τις πόλεις του Δέλβινο και των Αγίων Σαράντα, πάνω σε ένα λόφο που η δική μας η γενιά τον έχει συνδέσει πιο πολύ με το Lapidari (μνημείο της κομουνιστικής δικτατορίας).

ΠΡΩΤΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
Στην αρχή αυτό που σε εντυπωσιάζει είναι η εξαιρετική τοποθεσία και το οπτικό πεδίο που έχει αυτός ο μικρός λόφος. Οι τοιχοποιίες που απέμειναν όρθιες από την εκκλησία, δεν ξεπερνούν το ένα μέτρο και δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη κατεργασία.
Ένας ολόσωμος κίονας από γρανίτη, σε προϊδεάζει ότι μπορεί να μην ήταν μια απλή εκκλησία όπως φαίνεται με την πρώτη ματιά. Στο κέντρο του ναού, ένα στρώμα με άμμο φαινόταν ξεκάθαρα ότι είχε τοποθετηθεί πρόσφατα για να προστατέψει κάτι στο δάπεδο. Πιθανών κάποιο ψηφιδωτό ή απλά κάποια διακόσμηση του δαπέδου του κυρίως ναού που αποτελούνταν με πολύ μεγάλες πέτρες.

Ο λόφος είναι διάσπαρτος από θραύσματα κεραμιδιών, τόσο πολλά που εύκολα διαπιστώνεις πως δεν σκέπαζαν μόνο την εκκλησία αλλά κ’ άλλα κτίσματα γύρο της.

ΠΡΩΤΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ
1. Το μνημείο είχε εγκαταλειφθεί πριν από αρκετούς αιώνες.
2. Δεν έχει μόνο μία οικοδομική φάση. Ο κυρίως ναός και το ιερό φαίνονται πολύ παλιά κτίσματα, με επεξεργασμένες ογκώδεις πέτρες που πιθανόν να ήρθαν από την αρχαία πόλη.
3. Γύρω από το αρχικό κτίσμα, φαίνονται μεταγενέστερες προσθήκες.
4. Στις τομές που έκαναν οι αρχαιολόγοι, διακρίνονται υπολείμματα στάχτης. Αυτό και κάποια άλλα στοιχείο, δείχνουν πως το μοναστήρι δέχτηκε βίαιη επίθεση.

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Στις πολλές καταγραφές μνημείων που έγιναν στην Ήπειρο από διάφορους περιηγητές τους τελευταίους τρεις αιώνες, για το μοναστήρι του Αγ. Ιωάννου δεν υπάρχει καμία αναφορά. Λες και κάτι το ξερίζωσε από τη μνήμη.
Ο Αλεξάντερ Μέξης (αρχιτέκτων – αρχαιολόγος – πρώην πρωθυπουργός της Αλβανίας), βλέπει κοινά στοιχεία με το μοναστήρι του Τσιφλικιού (προηγούμενη δημοσίευση ) που βρίσκεται 30 χλμ νοτιότερα. Θεωρεί πως πρόκειται για δύο βυζαντινά μοναστήρια που καταστράφηκαν βιαίως σε κάποιο πόλεμο-επιδρομή.

Την δεκαετία του 80’ έγιναν οι πρώτες ανασκαφές από την Αρχαιολογική Υπηρεσία Αγίων Σαράντα, στην οποία ηγούνταν ο αρχαιολόγος Κώστας Λιάκος (1948-2021). Από αυτή την ανασκαφή κάποια ευρήματα μεταφέρθηκαν στα τοπικά μουσεία, χωρίς να γίνει κάποια δημοσίευση για τα αποτελέσματα.
Το 2004, στο CANDAVIA (επιστημονικό περιοδικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας της Αλβανίας), δημοσιεύτηκε η πρώτη μελέτη για το μνημείου, με τίτλο :
Rezultatet e gërmimeve në Bazilikën e Shën Janit, Delvinë 2001 – 2003/ Τα αποτελέσματα των ανασκαφών στη Βασιλική του Αγίου Ιωάννου, Δελβινο 2001-2003.

Την μελέτη υπογράφουν τέσσερεις αξιόλογοι επιστήμονες, οι Κώστας Λιάκος, Skender Muco, Elio Hobdari και Γιάννης Βιταλιώτης.
Από την ανασκαφή πρόεκυψαν αρκετά ευρήματα όπως: Σαρκοφάγοι, ανθρώπινοι σκελετοί, υπολείμματα φωτιάς, κέρματα κ.α.

Οι επιστήμονες διαπίστωσαν τρεις οικοδομικές φάσεις, μεταξύ του 900 και του 1350. Εκτιμούν ότι το μοναστήρι κάηκε όταν η περιοχή καταλήφθηκε από τον σέρβο Στέφανο Ντουσάν το 1343.
Το 2017, ο κ. Elio Hobdari, δημοσίευσε μια εξαιρετική μελέτη με θέμα : Amboni i bazilikës mesjetare të Shën Janit Finiq/ Ο άμβωνας της μεσαιωνικής εκκλησίας του Αγίου Ιωάννου Φοινίκης.

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Τιράνων, αναπαριστά τον άμβωνα του ναού, συγκεντρώνοντας όλα τα σπασμένα τμήματα που εντόπισαν στις ανασκαφές (τελευταίες εικόνες).
Το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου στη Φοινίκη, κουβαλάει μόνο του για αιώνες, πνευματικότητα και ιστορικότητα, καρτερώντας το δικό μας ενδιαφέρον.

Φοινίκη, Ιανουάριος 2023