Οι Τούρκοι εθνικιστές είχαν αντιληφθεί πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι οι ίδιοι οι Έλληνες ότι η τύχη της Μικρασιατικής εκστρατείας θα κρινόταν στις κάλπες της Αθήνας. Στις 28 Οκτωβρίου 1920, η επίσημη εφημερίδα του Μουσταφά Κεμάλ στην Άγκυρα έγραφε χαρακτηριστικά: «Οι ελληνικές εκλογές θα κρίνουν την τύχη του μικρασιατικού πολέμου. Πτώση του Βενιζέλου σημαίνει και πτώση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία». Την ίδια στιγμή, οι διαδηλώσεις των Τούρκων κεμαλιστών συνοδεύονταν από ένα σύνθημα που αποτύπωνε την πολιτική τους προσδοκία: «Μπιν γιασασίν Μουσταφά Κεμάλ – Γιασασίν Κωνσταντίνος – Καχρολσούν Βενιζέλος», δηλαδή «Πολύ ζήτω στον Μουσταφά Κεμάλ – Ζήτω στον Κωνσταντίνο – Κατάρα στον Βενιζέλο». Οι εχθροί της Ελλάδας εύχονταν τη νίκη των βασιλικών, γνωρίζοντας ότι μια τέτοια εξέλιξη θα ανέτρεπε την ισορροπία δυνάμεων και θα υπονόμευε τη στρατηγική συνοχή της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία.
Η απόφαση του Βενιζέλου να προσφύγει στις κάλπες υπήρξε σύνθετη. Ήταν προϊόν πολιτικής αυτοπεποίθησης αλλά και ψυχολογικής κόπωσης. Η απόπειρα δολοφονίας εναντίον του, σε συνδυασμό με τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη από βενιζελικούς παρακρατικούς, είχε αφήσει βαθύ τραύμα. Παρ’ όλα αυτά, πίστευε ακράδαντα πως η λαϊκή ετυμηγορία θα του έδινε νέα νομιμοποίηση να ολοκληρώσει την εθνική αποστολή. Οι αντιβενιζελικοί ηγέτες βρίσκονταν εξόριστοι, ενώ ο βασιλιάς Αλέξανδρος, που καθόριζε την ισορροπία μεταξύ μοναρχικών και φιλελευθέρων, είχε αποδεχθεί το βενιζελικό όραμα.
Η μοίρα, όμως, επεφύλασσε μια ανατροπή αντάξια της Θεωρίας του Χάους. Ο αιφνίδιος θάνατος του βασιλιά Αλέξανδρου από μόλυνση μετά από δάγκωμα πιθήκου δημιούργησε ένα πολιτικό κενό τεραστίων διαστάσεων. Το φαινομενικά ασήμαντο αυτό γεγονός, όπως θα έλεγε και ο μετεωρολόγος Έντουαρντ Λόρεντς δεκαετίες αργότερα, λειτούργησε σαν το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας που προκάλεσε καταιγίδα. Η ευαισθησία του συστήματος, πολιτικού και εθνικού, ήταν τέτοια που μια μικρή μεταβολή άλλαξε τη ροή της ιστορίας. Ο Εθνικός Διχασμός αναζωπυρώθηκε, και οι μοναρχικοί, επανερχόμενοι δριμύτεροι, εκμεταλλεύτηκαν τη συγκυρία.
Οι εκλογές του Νοεμβρίου 1920 κατέληξαν σε ήττα του Βενιζέλου, μια ήττα που ερμηνεύθηκε ως κόπωση του λαού από τους συνεχείς πολέμους και τις θυσίες. Ωστόσο, το αποτέλεσμα δεν αποτύπωσε μόνο την κοινωνική κόπωση, αλλά και μια βαθιά πολιτική τύφλωση. Οι βασιλικοί, κερδίζοντας με λαϊκίστικα και τοπικιστικά συνθήματα, επανέφεραν τον έκπτωτο Κωνσταντίνο, προκαλώντας την οργή των Συμμάχων. Η Γαλλία, η Αγγλία και η Ιταλία απέσυραν τη στήριξή τους από την Ελλάδα, αφήνοντας το ελληνικό στρατόπεδο εκτεθειμένο στη Μικρά Ασία. Ο Κεμάλ βρήκε την ευκαιρία που περίμενε.
Η Μικρασιατική εκστρατεία, που είχε ως αρχικό σκοπό την οριστική ενοποίηση του ελληνισμού, μετατράπηκε σε στρατηγική παγίδα. Η εκστρατεία στηρίχθηκε σε μια εύθραυστη διπλωματική ισορροπία, η οποία κατέρρευσε μόλις η Ελλάδα άλλαξε κυβέρνηση. Αν η Συνθήκη των Σεβρών είχε αποδώσει εξαρχής το σαντζάκι της Σμύρνης στην Ελλάδα, το σύστημα θα ήταν γραμμικό, σταθερό και προβλέψιμο. Όμως, επειδή η ελληνική διοίκηση είχε εγκατασταθεί εκεί υπό καθεστώς προσωρινής συμμαχικής εποπτείας, το σύστημα έμεινε ευάλωτο. Η μεταβατική περίοδος των πέντε ετών που προβλεπόταν για την ένωση με την Ελλάδα αποδείχθηκε κρίσιμη: μέσα σε αυτό το διάστημα, όλα άλλαξαν.
Μετά την Καταστροφή, ο Βενιζέλος επέστρεψε στην πολιτική σκηνή ως ρεαλιστής ηγέτης. Το 1930 υπέγραψε στην Άγκυρα τη Συμφωνία Φιλίας και Συνεργασίας με τον Κεμάλ Ατατούρκ, κλείνοντας οριστικά τα ανοικτά ζητήματα των περιουσιών και των ανταλλαγών πληθυσμών. Η συμφωνία, αν και διασφάλισε τη σταθερότητα στα Βαλκάνια, σφράγισε και την οριστική απώλεια της μικρασιατικής μνήμης. Οι πρόσφυγες είδαν τις περιουσίες τους να παραχωρούνται στο τουρκικό κράτος χωρίς ουσιαστική αποζημίωση. Για πολλούς, ο Βενιζέλος του 1930 δεν ήταν πια ο οραματικός πολιτικός του 1919, αλλά ένας ψυχρός διπλωμάτης που προτάσσει τα κρατικά συμφέροντα έναντι των εθνικών αισθημάτων.
Η «κυνική διπλωματία» του Βενιζέλου εξηγείται από τη νέα διεθνή πραγματικότητα. Στο βορρά, η Βουλγαρία δεν αποδεχόταν την απώλεια της Δυτικής Θράκης, ενώ στη Δύση, η φασιστική Ιταλία επεξέτεινε την επιρροή της στην Αλβανία και έβλεπε με βλέψεις τα Ιόνια νησιά. Ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να εξομαλύνει τις σχέσεις με την Τουρκία για να εξασφαλίσει τα νώτα της χώρας απέναντι σε νέες απειλές. Στο πλαίσιο αυτό, η πρότασή του για το Νόμπελ Ειρήνης στον Κεμάλ, όσο προκλητική κι αν ακούγεται, εντάσσεται στη λογική της ψυχρής εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους που προσπαθεί να επιβιώσει.
Ωστόσο, η συμφωνία αυτή είχε πολιτικό κόστος. Οι πρόσφυγες, απογοητευμένοι και εξαθλιωμένοι, στράφηκαν προς τα αριστερά, εγκαταλείποντας το Φιλελεύθερο Κόμμα. Ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές του 1932 και του 1933, και η εξουσία πέρασε ξανά στα χέρια των βασιλόφρονων. Η επαναφορά του βασιλιά Γεωργίου Β΄ και η άνοδος του Ιωάννη Μεταξά οδήγησαν τελικά στην εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος κατά τα φασιστικά πρότυπα της εποχής.
Η ιστορία, ωστόσο, δεν περιορίζεται σε πρόσωπα και ημερομηνίες. Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε μια τραγική απόδειξη ότι τα εθνικά και πολιτικά συστήματα είναι βαθιά μη γραμμικά: εξαρτώνται από μικρές, φαινομενικά ασήμαντες μεταβολές, που μπορούν να αλλάξουν ριζικά το αποτέλεσμα. Το δάγκωμα ενός πιθήκου, οι επιλογές ενός λαού που κουράστηκε από τους πολέμους, οι επιθυμίες των ξένων δυνάμεων και οι φιλοδοξίες ενός ηγέτη που πίστεψε υπερβολικά στη μοίρα του — όλα αυτά ενώθηκαν σε μια αλυσίδα αιτιών που οδήγησαν σε μια από τις μεγαλύτερες εθνικές τραγωδίες της σύγχρονης Ελλάδας.
Η πεταλούδα είχε ήδη τινάξει τα φτερά της.
Διαβάστε ακόμη
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Τα σχόλια απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των αναγνωστών