.png)
Γράφει ο Βασίλης Νιτσιάκος
Μέσα απ’ αυτή τη διαμεσολαβούμενη και διαλεκτική σχέση ανθρώπου-φύσης δηλαδή τη διαλεκτική σχέση κοινωνίας με το φυσικό της περιβάλλον διαμορφώνονται, εξελίσσονται και αναπα- ράγονται οι κοινωνικοί σχηματισμοί. Η αναζήτηση δε των όρων με τους οποίους «διαλέγεται» η κοινωνία με το φυσικό της περιβάλλον κάθε φορά προϋποθέτει την εξέταση του συγκεκριμένου ιστορικού πλαισίου του συγκεκριμένου σχηματισμού.
Από την παραπάνω τοποθέτηση απορρέει και η άποψη, ότι η χρήση κάθε στοιχείου της φύσης, κάθε φυσικού πόρου, κάθε «πλουτοπαραγωγικού» πόρου, γίνεται με τρόπους που προσδιορίζονται από και εκφράζουν την εκάστοτε επικρατούσα «κοινωνική λογική», για να μιλήσουμε έτσι γενικά, αν και θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για «τρόπο παραγωγής».
Η «κοινωνική λογική» δεν είναι τίποτα άλλο από τον γενικό αξιακό προσανατολισμό με βάση τον οποίο οργανώνεται, παράγει και αναπαράγεται ένας κοινωνικός σχηματισμός. Φυσικά, στον ίδιο κοινωνικό σχηματισμό μπορεί να συνυπάρχουν περισσότερες της μιας και διαφορετικές μεταξύ τους «λογικές», αλλά συνήθως υπάρχει μία ηγεμονική που καθορίζει και τον γενικό προσανατολισμό. Αυτή είναι συνυφασμένη με αυτό που αποκαλούμε κυρίαρχη ιδεολογία, τροφοδοτεί και διαμορφοίνει τις συλλογικές νοοτροπίες, στηρίζεται από ένα σύστημα αξιών που καθορίζει συλλογικές συμπεριφορές και κατά συνέπεια συνιστά το μηχανισμό διαμεσολάβησης ανάμεσα στην ανθρώπινη κοινωνία και τη φύση, δηλαδή υπαγορεύει τους όρους οικειοποίησής της.
Έτσι, στη δική μας σύγχρονη κοινωνία, όπου βασικό χαρακτηριστικό του προσανατολισμού της είναι η εμπορευματοποίη- ση, είναι πρόδηλο ότι αυτό το χαρακτηριστικό προεκτείνεται και εκφράζεται εξίσου κυρίαρχα και στη σχέση μας με το φυσικό μας περιβάλλον. Η επικράτηση των αξιών ανταλλαγής σε βάρος των αξιών χρήσης, τόσο σε επίπεδο αγοράς όσο και σ’ αυτό της συλλογικής συνείδησης, καθορίζει πια τη συλλογική μας στάση και συμπεριφορά σε όλες τις εκφράσεις της και διαμορφώνει μια σχέση με το περιβάλλον, που όλοι την κρίνουμε προβληματική, καθώς η οικειοποίηση έχει γίνει ληστρική εκμετάλλευση και η «παραδοσιακή» ενότητα αντικαθίσταται από την αλλοτρίωση.
Ανάμεσα στα στοιχεία της φύσης, στους φυσικούς πόρους, κά- ποια είναι απαραίτητα για την επιβίωση του ανθρώπου, τη βιολογική του συνέχεια. Στη διαδικασία οικειοποίησης ακόμα και αυτών των βασικών φυσικών πόρων παρατηρείται ιστορικά μια εξέλιξη από συλλογικές σε ιδιωτικές μορφές χρήσης, με διαφοροποιήσεις βέβαια ανάλογα με το είδος του πόρου. Η γη, παραδείγματος χάριν, βασικό μέσο παραγωγής, τουλάχιστον στην καλλιεργήσιμη μορφή της, έχει περάσει σχεδόν ολοκληρωτικά στη σφαίρα της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι θάλασσες, οι λίμνες, τα ποτάμια παραμένουν ακόμα στη συλλογική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Τα δάση παρουσιάζουν μια πιο σύνθετη εικόνα κ.ο.κ.
Όσον αφορά το νερό, πρόκειται για μια περίπτωση ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι δυο βασικές για την ανθρώπινη ζωή χρήσεις του, δηλαδή η χρήση του από τους ανθρώπους και τα ζώα και η χρήση του για το πότισμα της γης γενικά, υπήρξαν καθοριστικές για την «κοινωνικοποίησή» του.
Κατ’ αρχήν, η μεγάλη του αξία, η αναγκαιότητά του για την ανθρώπινη ύπαρξη, οδήγησε στη λατρεία και τη «δαιμονοποίη- σή» του. Οι παραδόσεις των λαών βρίθουν από μύθους, θρύλους, τραγούδια κ.λπ., που αναφέρονται σε στοιχειά των νερών (δράκοντες, λάμιες κ.λπ.), που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατακρατούν το νερό και απαιτούν ακόμα και ανθρώπινη θυσία για να το δώσουν στους ανθρώπους, αλλά στο τέλος κάποιος ήρωας-άγιος τα σκοτώνει και απελευθερώνει το νερό. Παραθέτουμε απόσπα- σμα από σχετική εργασία του Ν. Γ. Πολίτη πάνω σ’ αυτό το θέμα: «Η εν τω δημοτικώ άσματι εμφαινόμενη κατοχή του ύδατος υπό δράκοντος και ο φόνος τούτου υπό ήρωος λυτρούντος το ανθρώπινον θύμα, όπερ πιεζόμενοι έφερον αυτώ οι χρείαν του ύδατος έχοντες και παρέχοντος άμα ελευθέραν την χρήσιν του ύδατος, είναι μυθικά στοιχεία παλαιότατα, κοινότατα δε και εις αρχαίους ελληνικούς και εις πλείστων άλλων λαών μύθους. Εκ των αρχεγόνων θρησκευτικών παραστάσεων περί πηγών και ποταμών, της σχέσεως αυτών προς τον άνθρωπον και της οφειλομένης εις αυτούς λατρείας, διεπλάσθησαν παρά διαφόροις λαοίς, χωρίς παρ’ εκάστω ως επί το πολύ, ποικίλοι μύθοι, εν οις και οι περί δρακο- ντοκτονίας, αν και των πλείστων εκ τούτων, συμφυρθέντων μετ’ αλλοτρίων στοιχείων και κατά διαφόρους διευθύνσεις αναπτυχθέντων, η πρώτη αρχή κατέστη δυσανάγνωστος. Αναγνωρίζων θείαν δύναμιν εις τα ρέοντα ή στάσιμα ύδατα, τα οτέ μεν ευεργετικά, ως γονιμοποιούντα την γην και διατηρούντα την ζωήν, οτέ δ’οσάκις ωγκούντο ή απεξηραίνοντο ολέθρια, προσεπάθει ο άνθρωπος διά προσφορών να μαλάξη την οργήν ή να κινήσει την ευμένειαν αυτών. Κατά την ελληνικήν αρχαιότητα ήταν συνηθέστατα- τοιαύται εκδηλώσεις φόβου ή ευγνωμοσύνης προς τας πηγάς και τους ποταμούς, αποβαλούσα, την πρωτόγονων αγριότητα αυτών και απανθρωπίαν. Και σήμερον ακόμη πολλοί των κατά φύσιν λαών συνηθίζουν να ρίπτουν εις τας πηγάς,.τους ποταμούς, τας λίμνας, πράγματα, ζώα ή ανθρώπους καθοσιούντες αυτά εις τα πνεύματα των υδάτων, τα οποία πιστεύουν ότι αποδεχόμενα παραλαμβάνουν τας τοιαύτας προσφοράς αλλά και παρά λαοίς ευρωπαϊκοίς, και δή και παρά τω ημετέρω, διατηρούνται περιλείμματα των αρχαιοτρό- πων τούτων συνηθειών, αν και εξέλιπον αι εξηγούσαι αυτάς δοξασίαι!...»
Στη νέα ελληνική λαϊκή παράδοση κατεξοχήν δρακοντοκτό- νος ήρωας είναι ο Αϊ-Γιώργης. Ο παραμυθολογικός τύπος (Aarne-Thompson 300) έχει ως πυρήνα του την κατακράτηση του νερού από ένα δράκοντα, μια μορφή τεράστιου φιδιού, ένα στοιχειό στενά συναρτημένο με την ίδια τη γη το οποίο απαιτεί θυσίες ανθρώπων για να αφήνει να παίρνουν νερό από την πηγή ή το πηγάδι που ελέγχει, ώσπόυ εμφανίζεται ο Αϊ-Γιώργης και το σκοτώνει ελευθερώνοντας έτσι και την πηγή.
* Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής της Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Διαβάστε ακόμη:
* Μετάβαση
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Τα σχόλια απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των αναγνωστών