Ο μπεκτασισμός δεν ήταν μόνο ένα τάγμα δερβίσηδων αλλά εξελίχθηκε σε ευρύτερο θρησκευτικό και φιλοσοφικό κίνημα, που συνδύασε στοιχεία του Ισλάμ με δοξασίες και πρακτικές του Χριστιανισμού, του νεοπλατωνισμού, ακόμα και του αρχαίου σαμανισμού. Ιδιαίτερα στα Βαλκάνια, αποτέλεσε σημαντικό φορέα διάδοσης του Ισλάμ, χωρίς όμως να απωθεί πλήρως τον χριστιανικό πληθυσμό. Αντιθέτως, ο συγκρητιστικός του χαρακτήρας λειτούργησε σαν γέφυρα ανάμεσα στις δύο θρησκευτικές κοινότητες, αλλά και σαν «Δούρειος Ίππος» του Ισλάμ στην περιοχή.
Στις παρακάτω ενότητες θα εξετάσουμε την ιστορία του μπεκτασισμού, τα δόγματά του, τις σχέσεις του με τον χριστιανικό κόσμο, καθώς και τον ρόλο του στη Βαλκανική, εστιάζοντας στη σύνδεσή του με τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων.
Ο Χατζή Μπεκτάς Βελή και οι απαρχές
Ο ιδρυτής του μπεκτασισμού θεωρείται ο Χατζή Μπεκτάς Βελή, γεννημένος το 1209 στο Νισαπούρ της περσικής επαρχίας Χορασάν. Ο ίδιος πέθανε το 1271 και γύρω από το όνομά του υφίσταται ένας πλούσιος κύκλος θρύλων (vilayetnames), που μιλούν για θαυματουργικές επεμβάσεις, αναστάσεις νεκρών και υπερφυσικές πράξεις. Αν και οι ιστορικές πηγές δεν τεκμηριώνουν απόλυτα τον ρόλο του ως ιδρυτή, συμφωνούν ότι υπήρξε ο κεντρικός φορέας ιδεών που αργότερα αποτέλεσαν τη βάση του τάγματος.
Ο Χατζή Μπεκτάς υπήρξε μαθητής του Χότζα Αχμέτ Γεσεβή, του ιδρυτή του τάγματος των Γεβεσήδων, που ήταν η αρχαιότερη τουρκική αδελφότητα στη Μικρά Ασία. Από τον Γεσεβή μυήθηκε στον μυστικισμό και απέκτησε φήμη αγίου και διδασκάλου. Ο δεσμός του με το σώμα των γενιτσάρων είναι εξίσου σημαντικός: ο Σουλτάνος Ορχάν, ιδρυτής του νέου στρατεύματος, ζήτησε την ευλογία του Μπεκτάς, ο οποίος φέρεται να έδωσε και το όνομα «Γενή Τσερή» (νέος στρατός).
Μετά τον θάνατό του, στην περιοχή Σουλουτζά Καραχογιούκ χτίστηκε τεκές προς τιμήν του. Το μέρος αυτό αποτέλεσε τόπο προσκυνήματος όχι μόνο για τους μουσουλμάνους οπαδούς του τάγματος αλλά και για χριστιανούς, οι οποίοι τον ταύτισαν με τον άγιο Χαράλαμπο. Η ανάθεση της οργάνωσης του τάγματος στη Χατσούκ Ανά και στον Αμπτάλ Μουσά μαρτυρά ότι από νωρίς το κίνημα είχε πνευματική και διοικητική συνέχεια.
Ο Μπαλίμ Σουλτάν και η συγκρότηση του τάγματος
Η οριστική μορφή του μπεκτασισμού αποδίδεται στον Μπαλίμ Σουλτάν (†1516), ο οποίος τιμάται ως δεύτερος άγιος (pir-isani) μετά τον Χατζή Μπεκτάς. Ο Μπαλίμ Σουλτάν, παιδί Χριστιανής αιχμάλωτης, διορίστηκε ηγούμενος στον τεκέ του Μπεκτάς από τον Σουλτάνο Βαγιαζήτ Β΄ το 1501. Εισήγαγε καινοτομίες που καθόρισαν την ταυτότητα του τάγματος:
- χρήση κρασιού στις τελετές,
- καθιέρωση της τριάδας Αλλάχ–Μωάμεθ–Άλη,
- λατρεία των δώδεκα ιμάμηδων,
- πρότυπα χριστιανικού μοναχισμού,
- αγαμία για τους αξιωματούχους του τάγματος.
Δόγματα και διδασκαλία
Ο μπεκτασισμός αυτοπροσδιορίζεται ως «μυστικό φιλοσοφικό τάγμα δερβίσηδων μοναχών». Ο όρος dervish σημαίνει «φτωχός» αλλά και «πιστός, τίμιος, υπομονετικός». Το τάγμα, όμως, ξεπέρασε τα στενά όρια ενός μοναστικού κύκλου και απέκτησε διαστάσεις θρησκεύματος. Στη σύγχρονη εποχή πολλοί μπεκτασήδες θεωρούν την πίστη τους αυτόνομη θρησκεία, με το Κοράνι ως θεμελιώδη αρχή.
Κύρια χαρακτηριστικά:
- Τριάδα Αλλάχ–Μωάμεθ–Άλη, σε αντιστοιχία με την Αγία Τριάδα.
- Δώδεκα ιμάμηδες, αντίστοιχοι με τους Δώδεκα Αποστόλους.
- Έμφαση στον Άλη, τον οποίο τιμούν ως «Βελίγι Ουλάχ» (φίλο του Θεού).
- Δόγμα μετεμψύχωσης (τενασούχ): η ψυχή μετενσαρκώνεται σε ανθρώπους, ζώα ή φυτά.
- Πίστη ότι ο άνθρωπος είναι το τέλειο ον, ανεξαρτήτως θρησκείας.
- Τελετουργίες με άρτο και οίνο, συμβολισμοί που παραπέμπουν στη Θεία Ευχαριστία.
- Εξομολόγηση αμαρτιών στους μπαμπάδες και αδελφούς της ψυχής.
Δομή και ιεραρχία
Το τάγμα έχει τρεις βασικές τάξεις:
- Κατώτερη (μαθητές): Ασίκηδες (ερωτευμένοι με τον Θεό), Ταλίπ (μνηστήρες), Μουχίμπ (φίλοι μυημένοι), Δερβίσηδες (πρώτος βαθμός).
- Ανώτερη (διδάσκαλοι): Μπαμπάδες (πνευματικοί πατέρες), Χαλίφηδες (τοποτηρητές).
- Ανώτατη: Ντεντέ-Μπαμπάς, πνευματικός ηγέτης και ανώτατος αρχηγός.
Σχέσεις με Σουνίτες και Χριστιανούς
Οι σχέσεις με τους Σουνίτες ήταν πάντοτε τεταμένες. Οι Σουνίτες τους χαρακτήριζαν άθεους και άτιμους, επειδή δεν τηρούσαν βασικές πρακτικές:
- δεν νήστευαν το Ραμαζάνι,
- δεν έκαναν την καθορισμένη προσευχή,
- οι άντρες δεν έκαναν περιτομή,
- οι γυναίκες δεν κάλυπταν το πρόσωπο,
- δεν προσεύχονταν στα τζαμιά αλλά σε τεκέδες (mescidi).
Χριστιανικές επιρροές και συγκρητισμός
Η σύγκριση με τον Χριστιανισμό είναι αποκαλυπτική:
- Τριάδα Αλλάχ–Μωάμεθ–Άλη ↔ Πατήρ–Υιός–Άγιο Πνεύμα.
- 12 Ιμάμηδες ↔ 12 Απόστολοι.
- Βάπτισμα ↔ πλύσιμο στην τελετή ικράρ.
- Χρίσμα ↔ ράντισμα με ροδέλαιο στην τελετή τζεμ.
- Ευχαριστία ↔ χρήση άρτου και οίνου.
- Εξομολόγηση ↔ εξομολόγηση στον μπαμπά.
- Αφορισμός ↔ duskunluk.
- Αγαμία αξιωματούχων ↔ αγαμία μοναχών.
Ο Σαρή Σαλτήκ και οι πρώτοι μπεκτασήδες στα Βαλκάνια
Ένας από τους πιο σημαντικούς αγίους του τάγματος ήταν ο Σαρή Σαλτήκ (†1300), που έδρασε στη Βαλκανική πριν ακόμη την επέκταση των Οθωμανών. Η δράση του συνδέθηκε με θαύματα και ταύτιση με χριστιανούς αγίους όπως τον άγιο Νικόλαο και τον άγιο Γεώργιο. Η φυσιογνωμία του λειτούργησε ως γέφυρα επικοινωνίας με τον τοπικό πληθυσμό.
Ο Αλή Πασάς και η πολιτική διάσταση
Ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων (1740–1822) αποτελεί την πιο γνωστή φυσιογνωμία μπεκτασή στα ελληνικά δεδομένα. Αν και μάλλον αδιάφορος θρησκευτικά, καυχιόταν ότι ήταν μπεκτασής και χρησιμοποιούσε τον μπεκτασισμό για πολιτικούς σκοπούς. Υποστήριξε τεκέδες, φιλοξένησε δερβίσηδες στα ανάκτορά του και χρηματοδότησε την ανέγερση λατρευτικών κτιρίων.
Στον τάφο του αποτυπώθηκε η δωδεκάπτυχη μπεκτασική μίτρα, σημάδι του σεβασμού του προς το τάγμα. Με τη βοήθειά του ιδρύθηκαν νέοι τεκέδες στην Αλβανία, όπως ο μεγάλος τεκές της Κρούγιας. Ο Αλή Πασάς εκμεταλλεύτηκε την ανοχή του τάγματος προς τους χριστιανούς για να διατηρήσει καλές σχέσεις με τον υπόδουλο πληθυσμό, ενισχύοντας τα σχέδιά του για αποστασία από τον Σουλτάνο.
Ο Μπεκτασισμός στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα
Η διείσδυση του μπεκτασισμού στα Βαλκάνια προηγήθηκε της οθωμανικής κατάκτησης. Η προπαγάνδα τους διευκόλυνε τον εξισλαμισμό, αφού οι χριστιανοί μπορούσαν να ενταχθούν στο Ισλάμ χωρίς να αποκοπούν πλήρως από τις παραδόσεις τους. Στον 15ο αιώνα, μετά τη ρήξη με τους Σουνίτες, οι μπεκτασήδες έγιναν ακόμα πιο διαλλακτικοί.
Σήμερα υπάρχουν κοινότητες μπεκτασήδων στη Ρουμανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη και κυρίως στην Αλβανία, όπου ο Αλή Πασάς συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση. Όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ απαγόρευσε τις σουφικές αδελφότητες το 1925, το διοικητικό κέντρο του μπεκτασισμού μεταφέρθηκε στα Τίρανα.
Στην Ελλάδα υπήρξαν τεκέδες στη Ρούσσα Έβρου και στην Ασπρόγεια Φαρσάλων. Σήμερα εκτιμάται ότι ζουν περίπου 3.000 μπεκτασήδες–αλεβίτες κυρίως στη Ροδόπη και στον Έβρο.
Συμπέρασμα
Ο μπεκτασισμός αποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα συγκρητιστικής θρησκευτικότητας, που συνδύασε ισλαμικά, χριστιανικά και φιλοσοφικά στοιχεία. Ξεκινώντας από τον μυστικισμό του Χατζή Μπεκτάς Βελή και τη θεσμοθέτηση του Μπαλίμ Σουλτάν, εξελίχθηκε σε τάγμα με βαθιά επιρροή στη Βαλκανική. Η σχέση του με τον χριστιανισμό τού έδωσε τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως γέφυρα αλλά και ως εργαλείο εξισλαμισμού. Η πολιτική στήριξη από τον Αλή Πασά ανέδειξε τη σημασία του και στην αλβανική κοινωνία.
Παρά τις διώξεις και την αντίθεση των Σουνιτών, ο μπεκτασισμός επιβίωσε, κυρίως χάρη στον προσαρμοστικό του χαρακτήρα. Σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει ως ζωντανή παράδοση, τόσο ως θρησκευτική έκφραση όσο και ως πολιτιστικό φαινόμενο, που αποδεικνύει πως στα Βαλκάνια η συνάντηση Ισλάμ και Χριστιανισμού υπήρξε πιο σύνθετη από έναν απλό ανταγωνισμό.
Διαβάστε ακόμη
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Τα σχόλια απηχούν αποκλειστικά τις απόψεις των αναγνωστών